Тоа веднаш го отвора прашањето што со години ја дели јавноста: ако сите сме дома и се грееме, а загадувањето сепак опаѓа — значи ли тоа дека не сме ние виновни, туку индустријата? Или одговорот е поедноставен: помал сообраќај, помал метеж, помалку прашина и поинакви метеоролошки услови?
Скопје секоја зима ја живее истата сцена: сиво небо, тежок мирис на изгорено и алармантни бои на мапите за воздух. Но неделата често функционира како природен „експеримент“: кога дел од активностите мируваат, се гледа кои извори најмногу ја креваат кривата во работните денови.
Што исчезнува во недела: метежот, прашината и дел од малата индустрија
Најочигледната разлика меѓу работен ден и недела е сообраќајот. Во работната недела градот живее во ритам на утрински и попладневни „шпицови“, со колони возила што се движат во режим старт-стоп — сценарио што ги зголемува емисиите. Издувните гасови не се само видлив чад; возилата испуштаат и азотни оксиди (NOx) и други соединенија кои во атмосферата, во зависност од влажноста и условите, можат да придонесат и за секундарно формирање честички. Кога сообраќајот во недела нагло опаѓа, често опаѓа и овој „пумпа-ефект“ врз урбаниот воздух.
Втората голема разлика е градежништвото. Скопје со години е големо градилиште: механизација, камиони, кал и прашина. Дел од таа кал се носи на улиците, се суши и потоа повторно се крева во воздух од движењето на возилата — процес познат како респензија. Во недела, кога градилиштата најчесто мируваат и има помал товарен сообраќај, често се забележува пад на PM10 (грубата прашина).
Третиот фактор што јавноста често го потценува се малите и средни погони и работилници: столарски работилници, автосервиси, мали производствени капацитети низ индустриските зони. Во работните денови тие работат интензивно, а дел од нив се загреваат со евтини и валкани решенија (или користат материјали што создаваат многу чад). Во недела, многу од нив мируваат — и тоа, во комбинација со помал сообраќај, знае да му даде „здив“ на градот.
Тука доаѓа клучната дилема: дали неделниот пад е доказ дека индустријата е главниот загадувач?
Вистината е понијансирана. Тешката индустрија и големите стационарни извори (капацитети како Макстил, Усје, енергетски постројки како ТЕ-ТО и други индустриски системи во и околу Скопје) можат да имаат реално влијание врз воздухот — и тоа не треба да се релативизира. Но постои една важна разлика: многу вакви капацитети работат во континуитет или со релативно стабилен режим, па нивните емисии не „исчезнуваат“ во недела како што исчезнуваат градилиштата, метежот и дел од малите погони.
Затоа, кога во недела гледаме пад на ПМ, тоа почесто е сигнал за влијанието на сообраќајот, респензијата и малата индустрија, отколку директен „доказ“ дека тешката индустрија е или не е виновна. Таа може да придонесува во базното загадување, но неделната динамика во многу случаи ја диктираат урбаните активности.
Иако неделата знае да донесе пад, има една работа што ретко исчезнува: загадувањето не паѓа до нула. Напротив, во многу неделни денови бројките и натаму остануваат високи.
Токму тоа е најсилниот аргумент дека постои базно загадување — стабилен слој што најчесто доаѓа од согорување во домаќинствата: дрва, јаглен, влажно гориво, неефикасни печки и слабо одржувани оџаци.
Ако домашното греење не беше важен фактор, логиката би била едноставна: во недела, без шпиц и без градилишта, воздухот би требало да биде речиси „кристално чист“. Фактот дека тоа најчесто не се случува, е индиректна потврда дека домашното согорување е столбот на зимскиот проблем, додека сообраќајот и другите извори го „креваат“ врвот во работните денови.
Скопје не е само град — тоа е и микроклима. Температурната инверзија, слаб ветер, висока влажност и стабилен воздушен притисок можат драматично да одлучат дали загадувањето ќе се „распрсне“ или ќе се „заклучи“ над котлината.
Понекогаш неделата изгледа подобра затоа што имало слаб ветер во сабота, или затоа што се смениле условите — не затоа што „виновникот одморил“. Затоа неделниот пад е индикација, не пресуда: корисен знак, но не доволен доказ сам по себе.
Најважната поента од „неделниот феномен“ е проста: кога ќе се намалат сообраќајот, прашината и дел од малите погони — загадувањето паѓа, но не исчезнува. Тоа значи дека борбата за чист воздух не смее да се води како лов на еден виновник, туку како напад на три фронта:
- греењето во домаќинствата (како базен извор),
- сообраќајот (како засилувач во работни денови),
- индустриски/занаетчиски емисии и градежна прашина (локални „џебови“ што ја креваат кривата).
Неделата не е алиби — туку дијагностика. Таа покажува дека кога ќе го тргнеш метежот и дел од дневната економија, воздухот може да се подобри, но и дека оџаците ја држат основата на проблемот. Ако сакаме секој ден да личи на „малку подобра недела“, мерките мора да одат паралелно — и да го сменат начинот на греење, движење и градење во градот.