Во трговските центри и онлајн-продавниците, рекламите одамна не зборуваат за цената, туку за ратата.
„Само 1.290 денари месечно“, „плати после празниците“, „без камата првите шест месеци“. Малите бројки делуваат помалку болно од големата сума напишана одеднаш. А празниците, велат продавачите, се најсилниот мотив – никој не сака да биде тој што ќе објаснува зошто годинава нема подарок.
„Луѓето доаѓаат решени да купат, дури и кога знаат дека немаат слободни пари“, вели продавач во продавница за електроника во Скопје. „Не прашуваат колку чини, туку на колку рати може. Понекогаш и сами велат – ќе го отплатуваме до лето, ама барем за Нова година да се израдуваме“.
Тоа „барем да се израдуваме“ стана реченица што ја објаснува целата економска логика на празниците. Радоста се купува однапред, а грижата се одложува. Банкарите тоа го знаат одамна. Податоците од финансискиот сектор покажуваат дека токму во декември и јануари се бележи зголемен интерес за потрошувачки кредити и за користење кредитни картички, особено кај семејства со фиксни, но ограничени примања.
„Празничната потрошувачка одамна не е импулсивна, туку планирана на кредит“, објаснува економист за нашиот медиум. „Луѓето однапред пресметуваат колку месечно можат да одвојат, но не секогаш ја земаат предвид кумулативната тежина – кога ќе се насоберат ратите од неколку производи, плус сметките што доаѓаат по Нова година“.
А тие сметки секогаш доаѓаат. Јануари е месецот кога празничниот сјај брзо бледнее. Подароците се веќе распакувани, елката е тргната, а на извештајот од банката стојат бројки што не изгледаат нималку празнично. Некои семејства тогаш првпат сфаќаат дека ратата не е „ништо страшно“ само кога е сама, но кога ќе се собере со уште две-три… па тука некаде почнува стегањето.
„Имавме година кога за децата купивме сè на рати – телефон, лаптоп, облека“, раскажува мајка од Куманово. „Тогаш изгледаше изводливо. После сфативме дека половина плата оди на кредити. Не жалам за подароците, ама искрено… следната година ќе размислам двапати“.
И тука е суштината. Подароците на кредит не се проблем сами по себе. Проблемот е кога кредитот станува единствениот начин да се одржи илузијата за „нормални“ празници. Кога радоста мора да биде финансирана, а не создадена. Кога притисокот да се биде „како другите“ ја надминува реалната финансиска состојба.
Психолозите предупредуваат дека празничниот маркетинг намерно игра на чувството на вина и обврска. „Пораките се јасни – ако не купиш, значи не сакаш доволно“, вели психолог со долгогодишно искуство. „А луѓето, особено родителите, тешко се спротивставуваат на тоа. Кредитот тогаш изгледа како компромис меѓу желбата и реалноста“.
Реалноста, сепак, не исчезнува. Таа само чека. И кога ќе поминат светилките, музиката и наздравувањата, останува тивко прашање: дали празниците навистина вредат ако ги отплаќаме со месеци? Или можеби вредат поинаку, со помалку кутии под елката, ама и со помал товар потоа…
Одговорот, како и секогаш, не е ист за сите. Некои ќе продолжат да слават на рати, други ќе се обидат да се вратат чекор назад. А празниците ќе дојдат пак. Со нови реклами, нови попусти и истата стара понуда: радост веднаш, сметки подоцна. И секој сам ќе одлучи до каде може, и до каде… не.