Токму таму, некаде на средина меѓу овие две крајности, се наоѓа реалното прашање што сè почесто си го поставуваат младите: може ли навистина да се живее од сопствен бизнис во Македонија, без да се чека „некој друг“ да ја среди економијата?
Оној момент кога ќе се отвори првата фирма, дури и да е најскромниот бизнис, предизвикува чувство на слободa што не може лесно да се опише.
Но, истовремено, следува и оној тивок притисок зад вратот дека секој ден ќе биде борба со бирократија, трошоци, пазар што се менува пребрзо, а клиенти што премногу често бараат „нешто поевтино“.
Познавачите велат дека младите влегуваат во претприемништво со огромен ентузијазам, но и дека брзо сфаќаат дека „ентузијазмот не е доволен капитал“.
Според нив, во земјава постојат реални можности за раст, само што не доаѓаат рамномерно и не се делат правично.
„Пазарот знае да биде суров, ама истовремено и прилично дарежлив ако му пријдеш трпеливо“, додава експерт со долгогодишно искуство, оставајќи впечаток дека сè се врти околу истата вистина – истрајноста е најскапата валута.
Сепак, едно е сигурно: младите што почнуваат сопствен бизнис денес повеќе не се плашат да експериментираат.
Дел од нив создаваат мали дигитални услуги од кои живеат повеќе од пристојно, други прават занаетчиски производи што налетуваат на изненадувачки голема побарувачка, а трети – со малку ризик и многу нерви, отвораат продавници, студија, мини-работилници…
Понекогаш успеваат, понекогаш не, а има и моменти кога… всушност, кога не знаат дали да продолжат или да застанат.
Аналитичарите забележуваат дека токму овие „кризни пукнатини“ се моменти на пресврт:
„Тука се гледа кој човек е подготвен навистина да издржи. Ако ги надминеш првите две-три години, шансите се нагло растат“.
Но секојдневието не е секогаш романтично. Младите претприемачи често зборуваат за проблеми кои не се гледаат однадвор: променливи цени на материјали, недостиг од квалификувана работна сила, административни процедури кои одземаат време, даночни обврски што не секогаш делуваат логично распределени.
Згора на тоа, конкуренцијата, и домашна и странска, станува поагресивна.
„Те принудува да бидеш креативен секој ден, а понекогаш едноставно немаш сила за тоа“, вели еден искусен консултант што работи со стартапи и мали фирми.
Но веднаш потоа додава нешто што, на чуден начин, звучи смирувачки:
„И покрај сè, шансите за успех не се мали. Само мора да научиш кога да фатиш залет, а кога да застанеш и да размислиш“.
Едно нешто, меѓутоа, се повторува во речиси сите разговори со претприемачи – слободата е најсилниот адут.
Слободата да одлучуваш сам, да создаваш нешто свое, да ја почувствуваш тежината, но и радоста на ризикот. Многумина велат дека токму таа слобода ги држи во игра и кога финансискиот биланс ќе стане мрачен или кога ќе се појави таа едвај видлива линија што дели успех од неуспех.
„Ама знаеш како е…“ – ќе рече еден млад сопственик на мал семеен бизнис – „кога ќе видиш задоволен клиент, онака искрено задоволен, сè некако добива смисла“.
Иако во јавноста често се повторува дека Македонија е тешка земја за водење бизнис, бројките и приказните од теренот нудат посложена слика.
Голем дел од младите што се осудиле да пробаат, велат дека доколку одржат реални очекувања, вложат време и прифатат дека првите години ќе бидат напорни, тогаш – да, можно е да се живее од сопствен бизнис.
Не раскошно секогаш, не без грижи, но пристојно и со чувство дека иднината е барем делумно во нивни раце.
А можеби во тоа и лежи најважното… дека младите луѓе денес сè помалку се задоволуваат со ветувања и сè повеќе градат сопствени патеки.
Понекогаш кривулести, понекогаш разочарувачки, но доволно цврсти за да покажат дека претприемништвото, во Македонија, не е веќе само желба – туку реална, иако тешка, можност.
И да, некогаш останува впечаток дека државата би можела да направи многу повеќе… ама тоа е веќе друга приказна што секогаш, баш секогаш, останува недовршена.