Храната е еден од најголемите трошоци на домаќинствата во Европа и во просек сочинува околу 11,9% од вкупната потрошувачка во ЕУ, додека во некои земји, како што е Романија, тој удел достигнува до 20%.
Цените на храната, исто така, значително варираат низ цела Европа. Индексот на ниво на цени на храната на Евростат дава корисна основа за споредба. Ако просечната потрошувачка кошничка за храна во ЕУ е поставена на 100 евра, индексот покажува колку би чинело истата кошничка во секоја поединечна земја.
Ниво на цена над 100 значи дека земјата е поскапа од европскиот просек, додека вредност под 100 укажува на пониски цени.
Според податоците на Евростат, во 2024 година Македонија е меѓу најевтините земји за купување храна меѓу 36 европски земји. Стандардна кошничка за храна, според Евростат чини 73 евра, што е за 27% помалку од просекот во ЕУ. Но од друга страна треба да забележиме дека Македонија има и меѓу најниските плати во Европа.
Швајцарија, од друга страна, е најскапа, со цени на храната 61,1% над просекот во ЕУ. Истата кошничка таму чини 161,1 евра, пишува Euronews.
Македонија е земја-кандидат за членство во ЕУ – сè уште не е членка, но има активни трговски договори со Унијата – додека Швајцарија не е дел од Европскиот економски простор и се потпира на мрежа од билатерални договори со ЕУ.
Во рамките на Европската унија, Романија (74,6 евра) има најниско ниво на цени на храната, додека Луксембург (125,7 евра) е најскап. Храната е 25,4% поевтина во Романија и 25,7% поскапа во Луксембург во споредба со просекот на ЕУ.
По Швајцарија, трите најскапи земји вклучуваат уште две членки на Европската асоцијација за слободна трговија (ЕФТА): Исланд (146,3 евра) и Норвешка (130,6 евра).
Земјите од ЕФТА не се членки на ЕУ, но соработуваат со Унијата главно во областа на трговијата и пристапот до пазарот, задржувајќи поголема национална контрола врз законите, границите и политиките.
Цените на храната се најмалку 10% повисоки од просекот на ЕУ во Данска (119,3 евра), Ирска (111,9), Франција (111,5), Австрија (110,9) и Малта (110,9).
Југоисточна Европа и Западен Балкан имаат најниски цени на храната во целина, пишува Euronews.
Покрај Македонија и Романија, Турција (75,7 евра), Босна и Херцеговина (82,5), Црна Гора (82,6) и Бугарија (87,1) се значително под просекот на ЕУ.
Србија (95,7) и Албанија (98,7) исто така имаат пониски цени на храната од просекот на ЕУ.
Меѓу „големата четворка“ на ЕУ, цените на храната се над просекот и во Италија (104) и во Германија (102,9), додека Шпанија (94,6) е 5,4% поевтина од просекот на Унијата.
Повеќето земји во централна и дел од источна Европа се уште се под или блиску до просекот на ЕУ, вклучувајќи ги Словачка, Полска, Чешка и Унгарија.
Западна Европа генерално бележи повисоки цени на храната, додека нордиските земји се меѓу најскапите во Европа.
Зошто ценовните разлики се важни за домаќинствата
Иларија Бенедети, вонреден професор од Универзитетот во Тусија, истакнува дека структурните фактори како што се трошоците за производство, интеграцијата на синџирите на снабдување и изложеноста на глобални шокови играат клучна улога во овие разлики.
„Помалите и поотворените економии – честопати со валути подложени на посилни осцилации – доживеаја поголемо пренесување од зголемените трошоци за енергија и земјоделските инпути за време на пандемијата и војната во Украина“, изјави таа за Euronews.
Бенедети нагласува дека овие разлики се важни бидејќи нивното влијание зависи од тоа колку од буџетот на домаќинствата се троши за храна.
Во некои земји од Источна и Југоисточна Европа, храната сочинува повеќе од 20% од вкупната потрошувачка на домаќинствата, додека во побогатите економии овој удел е генерално под 12%.
„Затоа истото зголемување на цените има многу потешки последици таму каде што приходите се пониски“, додаде таа.
Трошоци за работа и плати
„Најважната причина се разликите во приходите и платите“, изјави за Euronews Business Алан Метјуз, професор на колеџот Тринити во Даблин.
Земјите со повисоки просечни плати, како што се Данска и Швајцарија, имаат тенденција да имаат и повисоки цени на храната, бидејќи повисоките трошоци за труд во земјоделството, преработката и малопродажбата се пренесуваат на потрошувачите.
„Разликите во оданочувањето, особено во стапките на ДДВ за прехранбените производи, исто така објаснуваат дел од разликите“, додаде тој. Некои земји, како што е Ирска, имаат пониска или дури нулта стапка на ДДВ за храна, додека други, како што е Данска, ја применуваат стандардната стапка.
Метјуз, исто така, истакна дека цените на храната зависат од навиките на потрошувачите.
На пример, потрошувачите во Северна и Западна Европа имаат поголема веројатност да купуваат органска или премиум храна или имаат поголема преференција за брендирани производи во однос на брендовите од супермаркетите.
Влијание врз безбедноста на храната
Џеремијас Мате Балог, вонреден професор од Универзитетот Корвинус во Будимпешта, изјави дека овие разлики во цените имаат значителни последици за безбедноста на храната, особено кога се гледаат во комбинација со расположливиот доход.
„Додека земјите со високи приходи можат да апсорбираат повисоки цени, домаќинствата со пониски приходи во Централна и Источна Европа носат непропорционално поголем товар, дури и кога номиналните цени на храната се пониски“, изјави тој за Euronews.
Индексот на ценовно ниво на Евростат не го зема предвид приходот на домаќинствата, па затоа овие вредности не се прилагодени за прифатливост. На пример, иако храната е скапа во Данска, расположливиот доход е повисок таму, па граѓаните можат да си дозволат повеќе основни прехранбени производи како леб.